tipii

"Azərbaycan müəllimi" qəzetinin 22 aprel 2017-ci il buraxılışında 5-ci səhifədə dərc edilmiş "Z nəsli şagirdlər və biz" məqaləsini sizə təqdim edirik.

Sosioloqlar müəllim peşəsini “insan – insan” interaksiyasında olan peşələr qrupuna daxil edir. Yəni müəllimin iş “obyekti” insandır. Qızılın xassələrini bilməyən şəxsdən yaxşı zərgər olmadığı kimi insanın (bizim halda – uşağın) xüsusiyyətlərini bilməyən insandan da yaxşı müəllim alınmayacaq. Lakin bu gün uşaq psixologiyasını bilmək uğurlu müəllim olmaq üçün kifayət etmir. “Nəsillər nəzəriyyəsi”nin qənaətlərinə də baxmaq maraqlı olar.

1991-ci ildə Uilyam Ştraus və Nil Houvun elmi ictimaiyyətə  təqdim etdikləri  “Nəsillər nəzəriyyəsi”nə görə son yüzillikdə nəsillər çox sürətlə (20-25 illik intervalla) bir-birini əvəz edir. Eyni zaman kəsiyində (maksimum 30 il qəbul edilir) anadan olmuş, şüur paradiqması  və sosial-texnoloji vərdişləri ilə əvvəlki nəsillərdən fərqlənən insanlar qrupunu “nəsil” termini  ilə adlandırırlar. Hər yeni nəsil özünəməxsusluqları ilə əvvəlki nəsli təəccübləndirir. Məs., şərti olaraq X (iks) nəsli adlandırılan 1965–1979-cu illərdə doğulanlar siyasi indifferentliyi, istənilən hakimiyyətdən narazılığı, yüksək boşanma əmsalı ilə tanınırdılar. Həmin dövrdə karyera perspektivi dərin akademik biliklər və intellektual bacarıqlar tələb etməyə başlamışdı.  Y (iqrek) nəsli (hərdən onları milleniallar da adlandırırlar) 1980-2000-ci illərdə anadan olanlardır. Y nəslinin nümayəndələri əsasən daha yüksək texnoloji bilik və bacarıqları, yeniliyə və öyrənməyə açıqlığı ilə fərqlənir.  Və nəhayət,  Z (zet) nəsli: 2000-ci ildən bəri anadan olanlar. Alimlərin fikrincə, tarixdə ilk dəfə insanlar öz əcdadlarından bu dərəcədə köklü şəkildə fərqlənir. Z nəslini müxtəlif adlarla çağırırlar: senteniallar, "ev quşları", "yeni sükut nəsli", “MənMənMən” nəsli, rəqəmsal insanlar. Onlar fəal şəkildə elektron alətlərdən istifadə edirlər. Bizim (X və Y nəsillərinin)  innovasiya adlandırdıqlarımız  onlar üçün adi reallıqdır. Bu insanlar sözün əsl mənasında ilk rəqəmsal insanlardır. Onlar qloballaşma və postmodernizm dövründə dünyaya göz açan nəsildir. Z nəsli təbiət elmləri və texnologiyalar ilə maraqlanır. Ehtimal olunur ki, onlar daha çox mühəndislik, biomühəndislik, robotlaşdırma və habelə incəsənətlə məşğul olacaqlar.

2000-ci ildə doğulan uşaqlar bu il XI sinifdə oxuyurlar. Deməli, bu gün bütün şagirdlərimiz yalnız Z nəslinin nümayəndələridir. Onların valideynləri və müəllimləri  isə X və Y nəslidir.  Çoxbilmiş alimlər maraqlı bir bənzətmədən istifadə edirlər: Z nəslinin valideynlərini "rəqəmsal immiqrantlar" adlandırırlar (axı onlar uşaq olanda bu cür texnoloji  alətlər yox idi). Qəribədir, elə deyilmi - bu rəqəmsal dünyanın tamhüquqlu "vətəndaşları"  olan Z-lərə  "immiqrantlar" (X və Y-lər) rəqəmsal dünyada uğurlu olmağı öyrətməyə çalışır.

Bu günki şagirdlər internet dövründə dünyaya gələn ilk nəsildir. Elektron vasitələr olmayan dünyanı onlar çox çətinliklə təsəvvür edirlər. Onlar hər addımda elektron əlavələrdən ustalıqla istifadə edirlər. Z nəsli dünyanı virtual və real olmaqla iki hissəyə bölmür. Onların aləmində hər iki dünya tam harmoniyadadır. Multikultural mühitdə yaşayan bu nəslin  nümayəndəsi həmsöhbətinin kimliyi ilə (harda doğulub, hansı görünüşdədir) maraqlanmır. Deyirlər, bu  ən dözümlü və sülhsevər nəsil olacaqdır.

Lakin Z nəslinin mənfi cəhəti konsentrasiya bacarığının zəif olmasıdır. Onlarda bir obyekt üzərində konsentrasiyanın orta göstəricisi 8 saniyədir. Böyük həcmli informasiyanı qavramaqda çətinlik çəkirlər. İnformasiya onlara hissə-hissə, kiçik porsiyalarla veriləndə stress yaratmır. Mətn simgələr, şəkillər, simvollarla zəngin olanda daha rahat həzm edirlər. Z nəsli uşaqları arasında diqqət defisiti sindromu və hiperaktivlik (DDSH) geniş yayılmışdır. Bu səbəbdən Z nəsli oxumaq deyil, baxmağı üstün tutur.  Şagirdlər minimum vaxt ərzində maksimum informasiya almağa çalışırlar.

Bəs onlar niyə belə diqqətsizdirlər? Bizdən kütdürlərmi? Xeyr. Z nəsli  texnologiyalarla çiyin-çiyinə böyüyüb - hiperlinklərlə keçid edərək öyrənmək onlar üçün daha münasibdir. Digər tərəfdən onlar qlobal fikirləşməyə meyllidirlər.  Üç toxunuşla dünyanın dörd bir tərəfindən istənilən informasiyanı ala bilirlər. Z nəsli kəşflər etmək, tədqiqat aparmaq, layihə hazırlamaq həvəskarıdır.

Düzdür, Z nəsli diqqətini cəmləməkdə çətinlik çəkir, amma qərar qəbul etməkdə sürətlidir. Eyni suala da dönə-dönə qayıtmağı sevmirlər. Göz ilə görməyi üstün tuturlar. İnformasiyanın hansı qanunlarla yaşadığını bu yeniyetmələr gözəl duyur. Bu sizə boş şey kimi görünə bilər, amma unutmayaq ki, informasiyanı idarə edən situasiyanı idarə edir.

Bu yazıda çatdırmaq istədiyimiz əsas fikir budur ki, Z nəsli X və Y nəslindən pis və ya  küt deyil, o sadəcə FƏRQLİDİR. Bəs bu fərqli nəsillə necə işləyək? Bir neçə tövsiyəmizi diqqətinizə təqdim edirik.

Əvvəla, hər bir informasiyanı bacardıqca vizuallaşdırmaq lazımdır. Əyanilik əsas şərtdir. Kiçik və böyük qan dövranı barədə necə ustalıqla danışsanız da, 2 dəqiqəlik videoçarx daha səmərəli olacaq. Yaxud hər hansı bir məsələ barədə şagirdlərin fikrini öyrənmək istəyirsinizsə, hərdən onlardan pantomima göstərməyi, “donmuş səhnə” qurmağı və s. xahiş edin. Şagirdlərin  həvəslə prosesə qoşulması, kollektiv düşüncələrinin məhsulu sizi təəccübləndirəcək.

İkincisi, hər şeyi tez etmək lazımdır. Dərs bizim alışdığımızdan daha sürətli və canlı olmalıdır. Müəllimin monoton nitqi və ağır-ağır var-gəli Z nəslini təbdən çıxardan məqamlardır. Sinfə girəndə sözləri uzadaraq "Sa-lam, u-şaq-lar" deyən müəllim  həmin dəqiqə uşaqları “itirir”. Uşaqlar onu anlamırsa,  aramla danışan müəllim daha da ləng izaha keçməkdənsə, əksinə, nitq sürətini artırmalıdır. Yoxlayın, mütləq alınacaq. Çünki Z nəsli sürətli informasiyanı daha yaxşı anlayır. (Uşaqlar üçün cizgi filmlərinə fikir verin: orada hadisələr bir-birini necə də sürətlə əvəz edir. Amma cizgi filmini seyr edən uşaq demək olar ki, hər şeyi anlayır.)

Üçüncüsü, Z nəsli əsasən praqmatiklərdir. Hər hansı bir mövzunu öyrənərkən əvvəl "Bu bizə nə üçün lazımdır?" sualını qabardın, uşaqların diqqətini çəkəndən sonra  nəzəri hissələri anladın.

Dördüncüsü, dərsdə elektron məzmundan yerində istifadə edin. Uşaqları da elektron resurslar yaratmaq işinə cəlb edə bilərsiniz. Onlar sizə məmnuniyyətlə kömək edəcəklər.  Uşaqlara  onlardan öyrənməyə hazır olduğunuzu nümayiş etdirin,  onların səriştələrinə hörmətlə yanaşın. Ömürboyu öyrənmə yanaşmasını şəxsi nümunənizlə təbliğ edin.

Beşincisi, siz də fərqli olmağa çalışın. Heç kimi təqlid etməyin. Özünüz kimi olmaqla yanaşı boz kütlədən fərqlənin. Z nəsli (elə əvvəlki nəsillər kimi) parlaq ulduzlara doğru can atır.

Vəfa Yaqublu

Təhsil İşçilərinin Peşəkar İnkişafı İnstitutunun direktor əvəzi, əməkdar müəllim